صفحه 205

1.‌ منفعت كسب‏

مسئله 1344- هرگاه انسان از طريق كارى (تجارت، صنعت، زراعت، كارگرى و مانند اينها) مالى به دست آورد، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس (يك پنجم) آن را بدهد.

مسئله 1345- اگر از غير كار مالى به دست آورد، نظير هبه، ارث، خمس، زكات و مهريه، واجب نيست خمس آن را بدهد، گرچه مستحب است كه اگر از مخارج سالش زياد بيايد خمس آن را بدهد؛ ولى اگر بداند خمس آن داده نشده است، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1346- اگر ارزش مادّى هبه يا هديه بالاتر از شأنِ او باشد و يا غير متعارف باشد، نظير اينكه يك خانه هديه شده باشد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1347- اگر از مالى كه خمس ندارد نظير باغى كه از باب خمس به او داده شده يا ملكى كه براى او وقف شده، منفعتى به دست آورد و از مخارج سالش زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1348- اگر به‌واسطۀ قناعت كردن، چيزى از مخارج سال انسان زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1349- اگر جنسى را نقد بخرد و قيمت آن را از پولى كه خمس آن را نداده بپردازد، آن معامله باطل است؛ ولى اگر نسيه بخرد و بعداً از پولى كه خمس آن را نداده است بپردازد، معامله صحيح است، ولى به مقدار خمسِ آن پول، به فروشنده مديون است.

مسئله 1350- اگر مالى را كه خمس آن داده نشده بخرد، معاملۀ يك پنجم آن باطل است، مگر آنكه از حاكم شرع اجازه بگيرد.

مسئله 1351- اگر از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد مالى به دست انسان برسد، واجب نيست خمس آن را بدهد.

صفحه 206

مسئله 1352- تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اينها از وقتى كه شروع به كاسبى مى‏كنند يك سال كه بگذرد، بايد خمس آنچه را كه از خرج سالشان زياد مى‏آيد بدهند، و كسى كه شغلش كاسبى نيست، اگر اتّفاقاً منفعتى ببرد، بعد از آنكه يك سال از موقعى كه فايده برده بگذرد، بايد خمس مقدارى را كه از خرج سالش زياد آمده بدهد، و این‌گونه افراد لازم نيست براى خود سال قرار دهند.

مسئله 1353- انسان مى‏تواند در بين سال هر وقت منفعتى به دست آورد خمس آن را بدهد، و جايز است دادن خمس را تا آخر سال تأخير بيندازد و اگر براى دادن خمس سال شمسى قرار دهد، مانعى ندارد.

مسئله 1354- كسى كه مانند تاجر و كاسب بايد براى دادن خمس سال قرار دهد، اگر منفعتى به دست آورد و در بين سال بميرد، بايد مخارج تا موقع مرگش را از منفعت كسر كنند و خمس باقى مانده را بدهند.

مسئله 1355- اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود و آن را نفروشد و در بين سال قيمتش پايين آيد خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست، ولى اگر بعد از تمام شدن سال خمس آن را ندهد و در سال بعد قيمتش پايين آيد، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب است، حتّى اگر به اندازه‏اى نگهدارى كرد كه معمولًا نگه مى‏دارند.

مسئله 1356- مغازه و سرقفلى و وسايل كسب و سرمايه خمس دارد؛ اما لوازم زندگى نظير خانه و اثاثيه خانه و ماشين سوارى به اندازۀ متعارف خمس ندارد.

مسئله 1357- اگر مالى داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد، مثلاً به او بخشيده‏اند يا ارث به او رسيده است، اگر قيمتش بالا رود و آن را بفروشد، بايد خمس مقدارى را كه بر قيمتش اضافه شده است بپردازد.

مسئله 1358- درختانى كه براى استفاده از چوبشان پرورش مى‏دهند، موقعى كه آنها را مى‏فروشند بايد خمس آنها را بدهند و تا آنها را نفروشند خمس ندارد، هر چند از موقع فروششان گذشته باشد.

مسئله 1359- كسى كه چند رشته كسب دارد، مثلاً اجارۀ ملك مى‏گيرد و خريد و فروش و زراعت هم مى‏كند، بايد خمس آنچه را كه در آخر سال از مخارج او زياد مى‏آيد بدهد، گرچه رشته‏هاى‏ مختلف در دخل و خرج و حساب صندوق يكى نباشند.

صفحه 207

مسئله 1360- خرج‌هايى را كه انسان براى به دست آوردن فايده مى‏كند مانند دلالى، اجاره مغازه، حقوق منشى‏ها و مانند اينها، مى‏تواند جزو مخارج كسب حساب نمايد و خمس ندارد.

مسئله 1361- اگر انسان نتواند يك جا جهيزيۀ دختر را تهيه كند و مجبور باشد كه هر سال مقدارى از آن را تهيه نمايد يا در شهرى باشد كه معمولًا هر سال مقدارى از جهيزيۀ دختر را تهيه مى‏كنند، گرچه تهيه نكردن آن عيب نباشد، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد، خمس آن را لازم نيست بدهد.

مسئله 1362- كسى كه از كسب و تجارت فايده‏اى برده، اگر مال ديگرى هم دارد كه خمس آن واجب نيست، مى‏تواند مخارج سال را فقط از فايده كسب بردارد و اگر از آن مالى كه خمس ندارد برداشت، بايد خمس فايدۀ كسب را بدهد.

مسئله 1363- اگر از منفعت كسب چيزى را كه براى مصرف سالش خريده نظير برنج و گندم و مانند اينها در آخر سال زياد بيايد، لازم نيست خمس آن را بدهد.

مسئله 1364- اگر از منفعت كسب، پيش از دادن خمس، چيزى كه مورد احتياج اوست بخرد، چنانچه احتياجش از آن برطرف شود و سال هم روى آن بگذرد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1365- اگر در اوّل سال منفعتى نبرد و از سرمايه خرج كند و پيش از تمام شدن سال منفعتى به دستش آيد، مى‏تواند مقدارى را كه از سرمايه برداشته از منافع كسر كند، و اگر بعد از تمام شدن سال منفعتى به دستش آيد نمى‏تواند مقدارى را كه سال قبل از سرمايه برداشته از منافع كسر كند، ولى اگر با سرمايه‏اى كه براى او مانده نتواند كسبى كند كه سزاوار او باشد يا منافعى كه از آن پيدا مى‏شود براى مخارج سال او كافى نباشد، مى‏تواند مقدارى را كه از سرمايه كم شده از منافع كسر نمايد.

مسئله 1366- اگر در تمام سال منفعتى نبرد و براى مخارج خود قرض كند، مى‏تواند از منافع سال‌هاى بعد قرض خود را ادا نمايد.

مسئله 1367- اگر براى زياد كردن مال يا خريدن ملكى كه به آن احتياج ندارد قرض كند، نمى‏تواند از منافع كسب آن قرض را بدهد، ولى اگر مالى را كه قرض كرده و چيزى را كه از قرض خريده از بين برود و ناچار شود كه قرض خود را بدهد، مى‏تواند قرض را از منافع كسب ادا نمايد.

مسئله 1368- كسى كه خمس بدهكار است، نمى‏تواند آن را به ذمّه بگيرد و در تمام مال تصرّف كند.

صفحه 208

مسئله 1369- كسى كه با ديگرى شريك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شريك او ندهد و در سال بعد از مالى كه خمسش را نداده براى سرمايۀ شركت بگذارد، هیچ‌کدام نمى‏توانند در آن تصرّف كنند؛ امّا اگر خمس منفعت سال را از سرمايه بيرون آورند، در صورتى كه شك دارد كه شريكش خمس را داده يا نه، مى‏تواند در آن سرمايه تصرّف كند.

مسئله 1370- اگر بچّۀ صغير سرمايه‏اى داشته باشد و از آن منافعى به دست آيد، ولیّ او باید خمس آن را بدهد، و اگر نداد، خود او بعد از آنكه بالغ شد، خمس آن را بدهد.

مسئله 1371- كسانى را كه نمى‏دانيم خمس مى‏دهند يا نه، معامله با آنها يا رفتن به مهمانى آنها و گرفتن هديه از آنها جايز است و تفحّص و جستجو لازم نيست و همچنين است افرادى كه مى‏دانيم خمس نمى‏دهند يا معاملۀ حرام مى‏كنند، در صورتى كه يقين به حرمت عين مورد تصرّف نداشته باشيم.

مسئله 1372- كسى كه خمس نداده و الآن مى‏خواهد خمس بدهد، اگر اثاث خانه و چيزهاى ديگرى را كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده، اگر بداند در بين سالى كه در آن سال فايده برده آنها را خريده، لازم نيست خمس آنها را بدهد و اگر نداند كه در بين سال خريده يا بعد از تمام شدن سال، بهتر است كه با حاكم شرع مصالحه كند.

مسئله 1373- همان‌گونه كه خمس بر اشخاص واجب مى‏شود، بر شركت‌ها و مؤسّسه‏ها و بانک‌ها و مانند اينها (شخصيّت‌هاى حقوقى) نيز واجب مى‏شود، بنابراين اگر مؤسّسه‏اى منفعتى بُرد، بعد از كسرى مخارج ساليانه، بايد خمس منافع را بدهد.

مسئله 1374- اگر كسى خانه يا ديگر لوازم زندگى ندارد و ناچار است از درآمد چند سال جمع كند تا خانه بخرد، خمس آنچه را كه از سال‌هاى قبل از خريد خانه پس‌انداز كرده، لازم است بدهد.

مسئله 1375- هرگاه از در آمد سال چيزى را مانند خانه يا اتومبيل يا ساير وسايل زندگى بخرد و در سال‌هاى بعد آن را بفروشد و تا سال تمام نشده است خانۀ ديگر يا وسايل ديگر تهيه كند، لازم نيست خمس آن را بدهد.

مسئله 1376- اگر خمس را با حاكم شرع دست‌گردان كرد و بنا دارد به‌تدريج بدهد، نمى‏تواند بدهى‏ خود را از در آمد سال‌هاى بعد بدهد، مگر اينكه اوّل خمس درآمد را بدهد.

صفحه 209

مسئله 1377- پولى را كه صرف خريدن وسايل حرام نظير خريدن آلات لهو و لعب مى‏كند، بايد خمس آن را بدهد، همچنين اگر بيشتر از شأنش لوازم زندگى تهيه كند، نظير ماشين گران قيمت براى افراد معمولى و يا در مخارج افراط كند نظير جهيزيه‏هاى تشريفاتى يا خرج‌هاى تشريفاتى در سوگواري‌ها و مهماني‌ها و عروسي‌ها و عزاها، خمس مقدار زيادى را بايد بدهد.

مسئله 1378- كسى كه از درآمد سال خود به مردم قرض داده و در آخر سال از آنان طلبكار است، اگر طلب او با مطالبه وصول مى‏شود و مثل نقد محسوب است بايد آخر سال خمس آن را بدهد، ولى اگر فعلًا وقت مطالبۀ آن نيست يا وصول نمى‏شود و احتمال سوختن هم دارد، بايد وقت وصول فوراً خمس آن را بدهد.

مسئله 1379- افرادى كه در ادارات دولتى يا مؤسّسات كار مى‏كنند و معمول است كه مقدارى از حقوق آنان را پس‏انداز مى‏كنند كه هنگام بازنشستگى به‌تدريج به آنان بدهند، پس از بازنشستگى هر مقدار را كه در هر سال به آنان بدهند، جزو درآمد آن سال محسوب است و لازم نيست خمس آن را فوراً بدهند.

مسئله 1380- اجناسى را كه دولت به كارمندان خود يا غير كارمندان به قيمت ارزان مى‏دهد، در وقت دادن خمس همان قيمت ‏دولتى را حساب‏ كنند كفايت مى‏كند.

مسئله 1381- چيزهايى كه مورد نياز است نظير فرش در مهمانخانه، رختخواب براى مهمان، كتاب براى محصّل و مانند اينها خمس ندارد، گرچه در تمام سال اتّفاقاً از آنها استفاده نشود، و همين مقدار كه در معرض استفاده باشد، مورد نياز محسوب مى‏شود.

مسئله 1382- پولى را كه انسان جهت ثبت‌نام حجّ يا عمره و مانند اينها مى‏پردازد، اگر در همان سال برود و سال خمسى هم داشته باشد، خمس ندارد؛ ولى اگر در همان سال نرود و يا سال خمسى نداشته باشد، بايد خمس آن را بدهد، مگر آن پول خمس نداشته باشد نظير مهريه يا ارث و مانند اينها.

مسئله 1383- مسافرت‌هاى تجمّلى كه مصداق اسراف و تبذير باشد و همچنين سوغات‌هاى تجمّلى كه مصداق اسراف و تبذير باشد، خمس دارد؛ نظير ريخت و پاش‌ها و اسراف‌ها و تبذيرها و ميهمانى‏هاى آن‌چنانى كه در شأن او نيست و اگر هم در شأن او باشد، مصداق اسراف و تبذير است و علاوه بر اينكه حرام است، خمس دارد.

صفحه 210

مسئله 1384- پولى را كه انسان جهت خريد خانه يا تلفن يا ماشين و مانند اينها پرداخت مى‏كند، اگر از درآمد همان سال باشد و به آن نياز متعارف داشته باشد و سال خمسى هم داشته باشد، خمس ندارد؛ ولى اگر از درآمد همان سال نباشد، يا سال خمسى نداشته باشد، يا اگر سال خمسى دارد تا سَرِ سال خمسى به او تحويل ندهند و سال بعد تحويل دهند، بايد خمس آن را بدهد، مگر آن پول خمس نداشته باشد نظير مهريه، يا ارث و مانند اينها.

مسئله 1385- اگر كسى براى فرار از خمس منفعت سال خود را ببخشد فايده ندارد و بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1386- اگر كسى بخواهد سال خمس خود را تغيير دهد مانعى ندارد، به شرط اينكه خمس موجودى را فعلًا بدهد.

2.‌ معدن‏

مسئله 1387- اگر از معدن طلا، نقره، آهن، نفت، نمك، گچ، آهك، انواع سنگ‌ها و معدن‌هاى ديگر چيزى به دست آورد و قيمت آن بعد از كم كردن مخارجى كه براى به دست آوردن آن مصرف كرده است به 15 مثقال طلاى معمولى برسد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1388- معدن خواه روى زمين باشد يا در زير زمين، در زمين ملكى باشد يا در جايى كه مالك ندارد، استخراج كننده مسلمان باشد يا كافر، شخص باشد يا افراد، شركت و مؤسّسه باشد (شخصيت حقوقى) يا فرد معيّن، بايد خمس آن پرداخته شود.

مسئله 1389- اگر نداند قيمت چيزى را كه از معدن بيرون آورده به 15 مثقال طلا مى‏رسد يا نه، بايد قيمت آن را به دست آورد.

مسئله 1390- اگر چند نفر از معدن چيزى به دست آوردند چنانچه قيمت آن به 15 مثقال طلا برسد، گرچه سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد، بايد خمس آن را بدهند.

مسئله 1391- معدن چه از معادن بزرگ نظير معدن نفت و چه از معادن كوچك و چه در اراضى ملكى يا غير اراضى ملكى باشد، از انفال است و ملك حكومت اسلامى است و استخراج آن بايد به اذن حكومت اسلامى باشد.

صفحه 211

3.‌ گنج‏

مسئله 1392- گنج مالى است كه در زمين، درخت، كوه يا ديوار و مانند اينها پنهان باشد و كسى آن را پيدا كند و مالك آن معلوم نباشد.

مسئله 1393- اگر كسى در جايى گنجى پيدا كند، خواه در ملك او باشد يا نباشد، در اراضى مباح باشد يا در اراضى ملكى، اگر قيمت آن بعد از كم كردن مخارجى كه ‏براى آن نموده است‏ به 15 مثقال ‏طلاى معمولى ‏برسد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1394- اگر چند نفر گنجى پيدا كنند كه قيمت آن به 15 مثقال طلا برسد، گرچه سهم هر يك از آنان به اين مقدار نباشد، بايد خمس آن را بدهند.

مسئله 1395- اگر در شكم حيوانى مالى پيدا كند، گنج نيست و لازم نيست خمس آن را بدهد.

4.‌ مال حلال مخلوط به حرام‏

مسئله 1396- اگر مال حلال با مال حرام به طورى مخلوط شود كه انسان نتواند آنها را از يكديگر تشخيص دهد و صاحب مال حرام و مقدار آن هیچ‌کدام معلوم نباشد، بايد خمس تمام مال را بدهد و بعد از دادن خمس، بقيۀ مال حلال مى‏شود.

مسئله 1397- اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را بداند ولى صاحب آن را نشناسد، بايد آن مقدار را به حاكم شرع بدهد.

مسئله 1398- اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را نداند ولى صاحبش را بشناسد، بايد او را راضى نمايد.

مسئله 1399- اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد و بعد بفهمد كه مقدار حرام بيشتر از خمس بوده، بايد با مجتهد جامع‌الشّرایط يا وكيل او مصالحه نمايد.

مسئله 1400- اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد، يا مالى كه صاحبش را نمى‏شناسد به حاكم شرع بدهد و بعد از آن صاحبش پيدا شود، خوب است او را راضى نمايد.

مسئله 1401- اگر مال حلال با حرام مخلوط شود، خواه مقدار حرام معلوم باشد يا نباشد و انسان بداند كه صاحب آن از چند نفر معيّن بيرون نيست، بايد همۀ آنها را راضى نمايد.

صفحه 212

5.‌ جواهرى كه از آب بيرون آورده شود

مسئله 1402- اگر به واسطۀ فرو رفتن در دريا يا به وسيله‏اى ديگر، لؤلؤ، مرجان، عنبر يا جواهر ديگرى بيرون آورند، چنانچه بعد از كم كردن مخارجى كه براى بيرون آوردن آن كرده‏اند قيمت آن به 18 نخود طلا برسد، بايد خمس آن را بدهند؛ چه در يك دفعه آن را از دريا بيرون آورده باشند يا در چند دفعه، آنچه بيرون آمده از يك جنس باشد يا از چند جنس، يك نفر آن را بيرون آورده باشد يا چند نفر، با قصد باشد يا بدون قصد.

مسئله 1403- اگر كسى از دريا حيوانى را بيرون آورد و در شكم آن جواهرى پيدا كند، چنانچه آن حيوان مانند صدف باشد كه نوعاً در شكمش جواهر است بايد خمس آن را بدهد و اگر اتفاقاً جواهر بلعيده باشد، لازم نيست خمس آن را بدهد.

مسئله 1404- اگر از رودخانه‏هاى بزرگ مانند كارون و فرات جواهرى بيرون آورد، بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1405- اگر خمس معدن و گنج و چيزى كه از آب بيرون آورده و مال مخلوط به حرام را بدهد، چنانچه از مخارج سالش زياد بيايد، بايد دوباره خمس آن را بدهد.

6.‌ غنيمت‏

مسئله 1406- اگر مسلمانان به امر حكومت اسلامى با كفّار جنگ كنند و چيزهايى در جنگ به دست آورند، به آنها غنيمت گفته مى‏شود و مخارجى را كه براى غنيمت كرده‏اند، مانند مخارج نگهدارى و حمل و نقل آن و نيز مقدارى را كه امام«سلام‌الله‌علیه» صلاح مى‏داند به مصرفى برساند و چيزهايى كه مخصوص به امام است، بايد از غنيمت كنار بگذارند و خمس بقيۀ آن را بدهند.

7.‌ زمينى كه كافر ذمّى از مسلمان بخرد

مسئله 1407- اگر كافر ذمّى زمينى را از مسلمان بخرد، بايد خمس آن را به حكومت اسلامى بدهد و همچنين اگر خانه يا مغازه و مانند اينها را بخرد، بايد خمس زمين آن را بدهد و اگر خمسش را ندهد و به مسلمان ديگرى بفروشد و يا مسلمانى آن زمين را از او ارث ببرد، بر مسلمان واجب است كه خمس آن زمين را بدهد.

صفحه 213

مسئله 1408- اگر كافر ذمّى موقع خريد زمين شرط كند كه خمس ندهد يا شرط كند كه فروشنده‏ خمس آن را بدهد، شرط او صحيح نيست و بايد خمس را بدهد، ولى اگر شرط كند كه فروشنده مقدار خمس را از طرف او به صاحبان خمس بدهد، اشكال ندارد.

مسئله 1409- اگر مسلمان زمينى را به غير از طريق خريد و فروش ملك كافر كند و عوض آن را بگيرد، مثلاً به او صلح نمايد، كافر ذمّى بايد خمس آن را بدهد.

مسئله 1410- اگر كافر ذمّى صغير باشد و ولىّ او برايش زمينى بخرد، ولىّ او همان موقع بايد خمس آن را بدهد.